انواع خاک
اگر گیاهان عجیب و غریبی نداشته باشید یا از روش‌های غیر معمول استفاده نکنید، خاکها بسترهای پرورش گیاهان شما هستند. البته این روزها گیاهان را در خانه هم با استفاده از روش‌های کشاورزی بدون خاک یا هیدروپونیک پرورش می‌دهند که خیلی روش‌های معمولی حتی برای پرورش صنعتی گیاهان هم نیستند برای همین شناخت انواع خاکها به عنوان تنها بستر رشد و پرورش گیاه اهمیت دارد.
از نظر علمی خاکها را بر اساس معیارهای مختلفی مثل اندازه، رنگ، اسیدی یا بازی بودن و هزارجور معیار دیگر دسته‌بندی می‌کنند. فارغ از دسته‌بندی‌های فنی و علمی چیزی که برای من و شما به عنوان یک پرورش‌دهنده و نه دانشمند خاک اهمیت دارد این است که بدانیم خاک‌هایی که در بازار با اسم‌های مختلف فروش می‌روند هر کدام به چه دردی می‌خورند و باید چه خاکی تهیه کرد و چه گیاهی را در چه خاکی کاشت.
بیایید نگاهی به هر کدام از خاک‌هایی که معمولا در بازار به فروش می‌رسند داشته باشیم:
پیت‌ماس
خاک پیت‌ماس از تچزیه انواعی از خزه (اسفاگنیوم) تشکیل می‌شود که در مناطق سردسیر نیم‌کره شمالی رشد می‌کند. این خزه‌ها به همراه بقایای جانورانی و گیاهان دیگری که در باتلاق‌ها مرده‌اند طی هزاران سال تجزیه می‌شوند و به خاطر وجود مواد آلی زیاد برای پرورش گیاهان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. معمولا صد سال طول می‌کشد تا ۱۰ در باتلاق ده سانت خاک پیت‌ماس تشکیل شود به خاطر همین پیت‌ماس یک منبع تجدید ناپذیر طبیعی است لذا خاک گرانی است.
این خاک ساختار غیر فشرده‌ای دارد؛ معمولا دانه‌های علف هرز یا مواد شیمیایی مضر در آن نیست؛ از آن‌جا که در سلول‌های گیاهان (مرده یا زنده باشند فرقی نمی‌کند) آب بسیار زیادی باقی می‌ماند این خاک می‌تواند ۱۶ تا ۲۶ برابر خودش آب ذخیره کند اگر چه به سرعت هم آب خودش را از دست می‌دهد؛ نکته‌ای که باید در مورد پیت‌ماس توجه کنید این است که این خاک اسیدی است و باید گیاهانی اسید دوست را در آن کاشت.
پوسال (کمپوست)
از پوساندن و تجزیه شدن پسماندهای آشپزخانه مثل بقایای گیاهی و حیوانی یا لجن فاضلاب تحت شرایطی کمپوست (که فرهنگستان زبان فارسی برایش واژه پوسال را مصوب کرده) به دست می‌آید که سرشار از مواد آلی و بستر خوبی برای پرورش بسیاری از گیاهان است.
شرایط تولید پوسال می‌تواند متفاوت باشد ولی تهیه آن خیلی سخت نیست بسیاری از مواقع در خانه هم انجام می‌شود! بله در خانه! درست مثل پخت شیرینی و پیتزا می‌توان در خانه هم کمپوست تولید کرد و این تصور که حتما فضای بزرگی لازم دارد یا بوی خیلی بدی می‌دهد، البته اگر با روش صحیح انجام شود، درست نیست. مزیت درست کردن آن در خانه این است که خوراکی‌ها و میوه‌های اضافی و درحال فاسد شدن استفاده می‌شوند و نیازی به خریدن پوسال نداریم. به علاوه پوسالی که به شکل صنعتی تولید می‌شود ممکن است از لجن فاضلابی درست شود که مواد شیمیایی در آن مخلوط شده باشد و طبیعی نباشد. (برای این که ببینید پوسال چگونه درست می‌شود این نوشته را بخوانید)
پوسال سرشار از مواد آلی و برای گیاه بسیار مغذی است؛ چسبندگی خاک را کم می‌کند؛ تا چند برابر خود می‌تواند آب نگهداری کند؛ بسیار سبک است و وزن خاک را کاهش می‌دهد ولی بستر مناسبی برای تخم‌گذاری و رشد حشرات و آفت‌هاست و معمولا علف‌های هرز زیادی در آن رشد می‌کنند.
کرم‌پوسال (ورمی کمپوست)
کرم‌پوسال یک نوع پوسال است که در فرایند تجزیه بقایای گیاهی و حیوانی نوعی کرم هم به کمک باکتری‌ها و قارچ‌ها می‌آید. خاک حاصل از هضم غذا در سیستم گوارش این کرم‌ها معمولا مغذی‌تر است؛ سریع‌تر درست می‌شود؛ فرایند درست شدن و خاک حاصل تقریبا بدون بو است و می‌تواند در محیط سربسته مثل داخل خانه هم تولید شود.
کوکوپیت
کوکوپیت را از پوست و الیاف دورریختنی نارگیل (کوکونات) می‌گیرند. اگر این کار را به شیوه سنتی انجام دهند حدود ۶ ماه الیاف اضافی نارگیل را در آب می‌خیسانند تا به طور طبیعی تجزیه شود و پس از آن ماده حاصل را با دستگاه‌های خاصی خشک و فشرده می‌کنند. معمولا این کار در کشورهای تولیدکننده نارگیل مثل هند و سریلانکا انجام می‌شود و گران‌تر بودن آن نسبت به بقیه خاکها احتمالا به خاطر این شیوه خاص تولید و واردات است
کوکوپیت خاک بسیار سبکی است؛ هوا را به خوبی عبور می‌دهد؛ از آن‌جا که از خاک تهیه نمی‌شود آفت‌ها، بیماری‌ها و علف‌های هرز درون خاک را ندارد؛ پنج‌سالی ماندگاری دارد که زمان خوبی برای یک خاک است؛ سرشار از مواد آلی مورد نیاز برای گیاهان است؛ PH ایده‌آلی دارد و مهم‌ترین ویژگیش نگهداری بسیار زیاد آب در خودش است. این را احتمالا بعد از اولین استفاده از این خاک متوجه می‌شوید چون معمولا کوکوپیت در بسته‌بندی‌های بسیار فشرده فروخته می‌شود برای همین وقتی آن را می‌خرید بسته‌هایش بسیار کوچک به نظر می‌رسند برای استفاده از آن باید مقداری را جدا کنید و در آب بخیسانید تا کاملا باز شود و احتمالا از مدت زمانی که طول می‌کشد تا آب آن گرفته شود تعجب می‌کنید. حتما تا خشک شدن کامل کوکوپیت صبر کنید و مطمن باشید که استفاده از آن در حالی که یکبار به طور کامل خشک نشده باشد اصلا ایده خوبی نیست چون الیاف خاک به خوبی از هم باز نمی‌شوند. معمولا هر یک کیلوگرم کوکوپیت بعد از خیساندن تبدیل به ۱۵ لیتر خاک مرطوب می‌شود!
از آن‌جایی که کوکوپیت نگهدارنده بسیار خوبی برای آب است معمولا فروشنده‌های گیاهان در مناطق خشک چیزهایی مثل کاکتوس را هم تا زمان فروش در کوکوپیت می‌کارند تا نیاز به آب‌دهی مداوم نداشته باشند. چون لازم است کاکتوس‌ها در خاک خشک باشند این باعث می‌شود که ریشه آن‌ها در این خاک همیشه مرطوب بگندد برای همین اگر کاکتوس یا گیاه کم‌آبی را در کوکوپیت می‌خرید حتما خاک آن را عوض کنید.
پرلیت
پرلیت در واقع یک نوع سنگ آتشفشانی سفید است که معادنش در ایران هم کم نیست. به خاطر چگالی پایین این سنگ‌ها، معمولا آن‌ها را با سایر خاکها مخلوط می‌کنند تا خاک سبک‌تر شود و هوا و آب بیشتر در آن نفوذ کند. درون دانه‌های پرلیت درصد زیادی دی‌اکسید سیلیکون وجود دارد و به خاطر رنگ سفید نور خورشید را کمتر جذب می‌کند و باعث می‌شود که گیاهان دچار تغییرات دمایی ناگهانی که باعث آسیب به ریشه‌شان می‌شود نشوند؛ گاهی دانه‌های درشت آن را روی سطح خاک می‌ریزند که هم گلدان را زیبا‌تر می‌کند و هم از تبخیر آب درون خاک جلوگیری می‌کند.
پرلیتی که از معدن استخراج می‌شود را گرمادهی می‌کنند تا آب درون آن تبخیر شود. تبخیر آب درون این سنگ‌ها باعث می‌شود حجمش چندین برابر شود و منافذ زیادی درون آن ایجاد شود که این منافذ به عنوان نگهدارنده آب و عبور دهنده هوا عمل می‌کنند. گرمادهی به پرلیت باعث می‌شود که این خاک عاری از آفت‌ها و علف‌های هرز شود.
خاک برگ
شناخته شده‌ترین خاک برای باغبانی خاک برگ است که از پوسیدن برگ درختان به سادگی به دست می‌آید. برای درست کردن خاک برگ، که به آن پوسال گیاهی هم می‌گویند، در پاییز برگ خشک شده درختان را در گودال مرطوبی جمع آوری می‌کنند و حدودا یک سال صبر می‌کنند و گاهی برگ‌ها را زیر و رو می‌کنند!
بر خلاف تصور رایجی که وجود دارد خاک برگ ارزش غذایی پایینی دارد و صرفا برای سبک کردن خاک (گلدان و بیشتر از آن باغچه) با خاک‌های دیگر مخلوط می‌شود.
پوکه معدنی
پوکه معدنی هم مانند پرلیت یک سنگ آتشفشانی است که از سرد شدن گدازه‌های آتشفشانی به دست می‌آید. این گدازه‌ها پس از سرد شدن سطح حباب شکلی پیدا می‌کنند و ویژگی آن‌ها استحکام بالا در عین سبک بودن است. البته از پوکه‌های معدنی بیشتر در ساختمان‌سازی استفاده می‌شود ولی گاهی برای بسترسازی زمین یا کف گلدان هم از این سنگ‌ها استفاده می‌شود. گذاشتن این سنگ‌ها در کف گلدان باعث می‌شود که آب به راحتی از کف گلدان خارج شود. همچنین این سنگ‌ها رطوبت را جذب می‌کنند و به تدریج به خاک و ریشه گیاه پس می‌دهند.
گاهی پوکه معدنی را با به منظور تخلخل خاک گلدان با سایر خاکها مخلوط می‌کنند که باعث سبک‌تر شدن گلدان، مخصوصا گلدان‌های بزرگ، می‌شود و گاهی نیز روی سطح خاک گلدان کمی پوکه معدنی می‌ریزند که هم ظاهر گلدان را بهتر می‌کند و هم از تبخیر آب از سطح گلدان جلوگیری می‌کند.
پوکه معدنی همانطور که از اسمش پیداست سرشار از مواد معدنی است و به تغذیه گیاه هم کمک می‌کند.
لیکا
لیکا مخفف Light Expanded Clay Aggregate (دانه رس منبسط سبک) است و از انبساط رس در کوره با دمای بسیار بالا بدست می‌آید. کاربرد لیکا کاملا مشابه پوکه‌های معدنی است و در بسته‌بندی‌های ریز و درشت در بازار به فروش می‌رسد.
خاک‌های دیگر
تا اینجا تقریبا همه خاک‌هایی که به شکل رایج فروخته می‌شوند را می‌شناسیم. خاک‌های دیگ دیگعلاوه بر این خاکها، خاک‌های دیگری هم هستند که به ذات چیز خاصی نیستند و عملا از ترکیب خاک‌هایی که در بالا دیدیم درست می‌شوند.
در این قسمت با هم چند مورد رایج‌تر این خاکها را ببنیم:
خاک کاکتوس
معمولا ترکیبات مختلفی برای خاک کاکتوس پیشنهاد داده می‌شود. البته این ترکیبات به نوع کاکتوس، سن و اندازه آن هم بستگی دارد ولی معمولا خاک کاکتوس ترکیبی از ماسه، پیت‌ماس و ورمی کمپوست است.
در این ترکیب، ماسه باید بیشترین سهم و ورمی کمپوست کمترین سهم (کمتر از ۱۰ درصد) را داشته باشد. اگر از میزان بیشتری کمپوست استفاده کنید احتمالا ریشه کاکتوس می‌گندد.
خاک بنفشه آفریقایی
خاک بنفشه آفریقایی فرمول‌های پیچیده‌تری دارد که معمولا از یکی از این فرمول‌ها استفاده می‌کنند:
- پیت ماس + ورمیکولیت + پرلیت (با نسبت ۲-۱-۱)
- پیت ماس + ورمیکولیت یا پرلیت (با نسبت مساوی)
- خاک برگ + شن یا خاک معمولی الک شده + پرلیت (با نسبت مساوی)
این خاک با چندین دستور تهیه دیگر هم ترکیب می‌شود.
خاک بستر رشد/خاک‌سبزی کاری/خاک گلدان
